Ο χορός είναι μια από τις πιο αρχαιότερες μορφές τέχνης καθώς και έκφρασης των συναισθημάτων του ανθρώπου
Κωνσταντίνος Μαντζίκος
Νηπιαγωγός Ειδικής Αγωγής (Π.Ε.61)
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Ο χορός είναι μια από τις πιο αρχαιότερες μορφές τέχνης καθώς και έκφρασης των συναισθημάτων του ανθρώπου. Στο χορό συμμετέχει ο άνθρωπος ως Όλον ψυχή και σώμα. Μέσω της μουσικής ο άνθρωπος αφήνεται στο ρυθμό της χορεύοντας και ταυτόχρονα εκφράζει τα συναισθήματά του. Η κίνηση είναι μια συμπεριφορά. Έτσι λοιπόν, τα παιδιά με αυτισμό και τα παιδιά με ΔΕΠΥ μπορούν να επωφεληθούν από αυτήν σε μεγάλο βαθμό. Η χοροθεραπεία ως θεραπευτικός παράγοντας θεωρείται σημαντική στη βελτίωση πολλών τομέων στους οποίους τα παιδιά με ΔΕΠΥ και ΔΑΦ παρουσιάζουν ελλείψεις.
ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ: Χορός, Χοροθεραπεία, Παιδιά, ΔΕΠΥ, ΔΑΦ.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο αυτισμός δεν είναι μονογονιδιακή διαταραχή, αλλά πολυγονιδιακή. Σ’ αυτόν οφείλονται 300-600 γονίδια. Ο αυτισμός είναι μια νευροαναπτυξιακή διαταραχή. Νευροαναπτυξιακές Διαταραχές εννοούμε τη ΔΕΠΥ, τη Δυσλεξία, τη Δυσπραξία και την Ειδική Γλωσσική Διαταραχή. Η δυσλεξία, η ΔΕΠΥ, η Σχιζοφρένεια και η Διπολική Διαταραχή, βάση ερευνών στο εξωτερικό, είναι στο ίδιο γονιδιακό πλαίσιο. Σήμερα πολλοί λένε ότι τα άτομα με αυτισμό παρουσιάζουν αυτιστικά χαρακτηριστικά. Με τον όρο «χαρακτηριστικά» εννοούμε χαρακτηριστικά προσώπου και σώματος, όπως αυτά εμφανίζονται στο σύνδρομο Down, Williams-Beuren, FragileX, AngelmanSyndrome κ.ά. Στον αυτισμό δεν υπάρχουν ως τώρα χαρακτηριστικά, αλλά αυτιστικά συμπτώματα. Μπορεί ο αυτισμός να εμφανίζεται και σε άλλα γενετικά και αναπτυξιακά σύνδρομα, όπως το Σύνδρομο Rett (Wulffaertetal,2009) , Σύνδρομο Εύθραυστου Χ (FragileX) (Abbedutoetal, 2014), Σύνδρομο Laundau- Klefner (Επίκτητη Επιληπτική Αφασία) (Zehleetal, 2012), Σύνδρομο Williams-Beuren (Klein-Tasmanetal, 2009), Σύνδρομο Tourette (Kernetal, 2015), Σύνδρομο DAMP (Wing, 2000), και Σύνδρομο Heller (Childhood Disintegrative Disorder- Παιδική Αποδιοργανωτική Διαταραχή) (Zwaigenbaum, etal, 2000).
Ο όρος «Διαταραχές Αυτιστικού Φάσματος» αναφέρεται σε μια ομάδα νευροαναπτυξιακών διαταραχών, οι οποίες εμφανίζονται κάποια στιγμή κατά την πορεία της ανάπτυξης του παιδιού στην πρώιμη παιδική του ηλικία, αλλά παραμένουν σε ολόκληρη τη ζωή του και οφείλονται σε αναπτυξιακές δυσλειτουργίες του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος. Πρόκειται για πολύπλοκες διαταραχές, οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο το άτομο αλληλεπιδρά με τον κόσμο και το περιβάλλον γύρω του. Τα άτομα με σοβαρές διαταραχές χαρακτηρίζονται ως άτομα χαμηλής λειτουργικότητας, ενώ στην άλλη άκρη του φάσματος, βρίσκονται άτομα με ελαφρύτερη συμπτωματολογία, τα οποία χαρακτηρίζονται ως άτομα υψηλής λειτουργικότητας. Τα παιδιά με σοβαρότερες διαταραχές μπορεί να έχουν συνεχή βελτίωση και πρόοδο, όμως, συνήθως, δεν μπορούν να αυτονομηθούν και έχουν ανάγκη από συνεχή φροντίδα και επίβλεψη. Η έννοια του φάσματος υποδηλώνει την ύπαρξη διαβαθμίσεων και την ποικιλία κλινικής έκφρασης. Χαρακτηριστικά όπως είναι η διαφορετική νοημοσύνη, ο διαφορετικός βαθμός βαρύτητας της διαταραχής κι ο βαθμός λειτουργικότητας του ατόμου, αποτελούν παράγοντες στους οποίους οφείλεται η ανομοιογένεια των περιπτώσεων που υπάγονται στο φάσμα του αυτισμού και η μεγάλη ποικιλία κλινικής έκφρασης. Ακόμα και στο ίδιο άτομο με αυτισμό, η εικόνα μπορεί να αλλάζει ανάλογα με την ηλικία και τη νοητική ικανότητα του συγκεκριμένου ατόμου (Francis, 2012).
Η «Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής – Υπερκινητικότητα» είναι μια αναπτυξιακή διαταραχή, οργανικής αιτιολογίας – σύμφωνα με τα περισσότερα ερευνητικά δεδομένα-, η οποία ασκεί αρνητική επίδραση σε πολλούς τομείς της λειτουργικότητας του παιδιού και προκαλεί σοβαρές και επίμονες δυσκολίες τόσο στο ίδιο το παιδί όσο και στο οικογενειακό και στο ευρύτερο κοινωνικό του περιβάλλον. (Κάκουρος, 2001). Ορισμένα παιδιά παρουσιάζουν υπερβολική ενεργητικότητα και κινητική δραστηριότητα συγκριτικά με τα συνομήλικά τους. Η ικανότητά τους να διατηρούν την προσοχή και το ενδιαφέρον τους στη δραστηριότητα με την οποία ασχολούνται και να φέρουν σε πέρας τα καθήκοντα τα οποία τους ανατίθενται είναι εξαιρετικά μειωμένη. Επιπλέον, η παρορμητική συμπεριφορά τους αποκλίνει σημαντικά σε ένταση και συχνότητα από παρόμοιες μορφές συμπεριφοράς των συνομηλίκων τους. Πολλές φορές επίσης παρουσιάζουν αντιδραστική συμπεριφορά και έλλειψη συνεργατικής διάθεσης. Γενικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα παιδιά αυτά, αν και έχουν φυσιολογική νοημοσύνη, συχνά δυσκολεύονται πολύ να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος και δεν συμπεριφέρονται με ανάλογο τρόπο του αναπτυξιακού τους επιπέδου (Κάκουρος, 2001).
Η χοροθεραπεία είναι μια δημιουργική ψυχοθεραπεία. Η κίνηση του σώματος και ο χορός είναι η έκφρασή του. Μέσα από αυτήν τη μέθοδο θεραπείας, γίνεται από το άτομο προσπάθεια να επιτευχθεί αλλαγή στο φυσικό, συναισθηματικό και νοητικό κομμάτι του, που δέχεται τη θεραπεία. Ο χορός αποτελεί μια γλώσσα που είναι πλήρης, δηλαδή φέρει μια έντονα θεραπευτική ικανότητα μέσω του συμβολισμού. Εάν ο χορός εκμεταλλευτεί αυτήν την ιδιότητά του, τότε λέγεται χοροθεραπεία (Schott-Billmann, 1998· Zubala & Karkou, 2014).
ΟΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΠΟΥ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΜΕΤΑΞΥ ΑΥΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΔΕΠΥ
Η Zayat και οι συνεργάτες της (2011) αναφέρουν ότι υπάρχουν πολλές ομοιότητες μεταξύ αυτών των δύο νευροαναπτυξιακών διαταραχών. Επίσης, αναφέρουν ότι υπάρχουν και σημαντικές διαφορές μεταξύ των παιδιών που φέρουν τη διάγνωση αυτών των δύο διαταραχών. Βάση των επιδόσεων στη λεκτική κλίμακα της δοκιμασίας WISC-IV, οι διαφορές υπάρχουν στην κοινωνική κρίση και στη λεκτική έκφραση.
Βέβαια υπάρχουν και σε άλλους τομείς διαφορές, οι οποίες έχουν μελετηθεί από διάφορους ερευνητές. Ως γνωστόν, στον αυτισμό υπάρχουν αρκετά προβλήματα λόγου (πραγματολογία, προσωδία, μεταφορικός λόγος, σημασιολογία, σύνταξη, ιδιοσυγκρασιακός λόγος κ.ά.), (Botting & Ramsen, 1999·Durrlemanetal, 2015· Kamioetal, 2007·Norbury, 2005· Persickeetal, 2012· Rundblad & Annaz, 2010· Shribergetal, 2001· Volden & Lord, 1991·Vulchanovaetal, 2015· Youngetal, 2005), προβλήματα στην επικοινωνία (Schopler & Mesibov, 1985· Vulchanovaetal, 2015), στην κοινωνική συνδιαλλαγή, (Santosh & Mijovic, 2004· Tavulari, 2004), στις σχέσεις, στην έκφραση των συναισθημάτων, στη βλεμματική επαφή (Sinzig et al., 2008). Μερικές μελέτες έχουν δείξει τις δυσκολίες στην ανάλυση των μεταφορών στην γλώσσα σε άτομα με αυτισμό (Gernsbacher & Pripas-Kapit, 2012· Happe, 1995· Lyons & Fitzgerald, 2004· MacKay & Shaw, 2004·Nikolaenko, 2004· Norbury, 2005·Rundblad & Annaz, 2010·Whyte, 2012). Τα αποτελέσματα δείχνουν μια κυριολεκτική ανάλυση της μεταφορικής γλώσσας, ακόμα κι αν αυτά τα άτομα είχαν καλές επιδόσεις σε άλλες γλωσσικές πτυχές. Αυτή η δυσκολία είναι επίσης προφανής (πιθανόν να σχετίζεται) στο συμβολικό παιχνίδι. Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι εάν οπτικοποιήσουμε και δείξουμε τη μεταφορά/μεταφορική γλώσσα στα άτομα με αυτισμό, τότε δεν θα έχουν πρόβλημα ή να δυσκολευτούν. Όμως, στον προφορικό λόγο μπορεί να αποτελέσει πρόβλημα, καθώς θα είναι «αόρατη». Από την άλλη πλευρά, σε αντίθεση έρχονται τα αποτελέσματα της έρευνας των Kasirer & Mashal (2014) που δείχνουν παρόμοιες επιδόσεις στην κατανόηση των συμβατικών και καινούριων μεταφορών και στις δύο ομάδες (άτομα με αυτισμό και άτομα τυπικής ανάπτυξης), ενώ οι ενήλικες με ΔΑΦ παρήγαγαν περισσότερες δημιουργικές μεταφορές σε σχέση με την ομάδα ελέγχου. Έτσι λοιπόν, η εν λόγω μελέτη των δύο ερευνητών επισημάνει ότι υπάρχει μια μοναδική λεκτική δημιουργικότητα στον αυτισμό. Επιπλέον, υπάρχουν αισθητηριακά προβλήματα (υπερευαισθησία) (Kernetal, 2006) και στερεοτυπικές συμπεριφορές (Kennedyetal, 2000). Από την άλλη πλευρά, στη ΔΕΠΥ τα παιδιά εμφανίζουν σε μεγάλο βαθμό κινητική υπερδραστηριότητα και λιγότερο αισθητηριακά προβλήματα (Hartley & Sikora, 2009).
Η Mayesκαι οι συνεργάτες της (2012) στην έρευνά τους υποστηρίζουν ότι ο αυτισμός και η ΔΕΠΥ είναι νευροβιολογικές διαταραχές που έχουν ίδια ελλείμματα σε νευροψυχολογικό επίπεδο (όπως ο σχεδιασμός, η λήψη αποφάσεων, η αναστολή, και η μνήμη εργασίας) (π.χ. Rommelse et al., 2011). Αυτές οι διαταραχές μπορούν εύκολα να διακριθούν μεταξύ τους βάση του προφίλ συμπτωμάτων που εκδηλώνουν τα παιδιά με τις εν λόγω διαταραχές σε επίπεδο συμπεριφοράς. Ένα αρκετό ποσοστό των παιδιών με ΔΕΠΥ (20-50%) πληρούν τα κριτήρια για να διαγνωστούν με αυτισμό και αντίστροφα. Δηλαδή, ένα αρκετό ποσοστό των παιδιών με αυτισμό (30-80%) πληρούν τα κριτήρια για να διαγνωστούν με ΔΕΠΥ (Gadow et al, 2009· Grzadrinski, 2010·Rommelse et al, 2010· Simonoff et al, 2008· Sturm et al, 2004). Έτσι λοιπόν, η ΔΕΠΥ παρεμποδίζει τη διάγνωση του αυτισμού σ’ ένα αρκετό ποσοστό παιδιών (APA, 2000· Goldstein & Schwebach, 2004· Hartley & Sikora, 2009 ).
Επιπλέον, ομοιότητες φαίνεται να υπάρχουν και στις δυσκολίες που παρουσιάζουν παιδιά με αυτές τις δύο νευροαναπτυξιακές διαταραχές στην αναγνώριση και στην ερμηνεία των συναισθηματικών εκφράσεων του προσώπου και στις χειρονομίες που χρησιμοποιούν οι άλλοι. (Aspan, et al, 2014·Γιαννοπούλου, 2012· Chronaki et al, 2013·Hughes, et al, 2000· Leitner, 2014· Oerlemans et al, 2014). Σε αντίθεση έρχονται τα αποτελέσματα της έρευνας της Schwenck και των συνεργατών της (2013) που δείχνουν ότι η ΔΕΠΥ δεν σχετίζεται με ελλείμματα στην αναγνώριση των συναισθημάτων. Ομοιότητες μπορούμε να πούμε ότι παρουσιάζονται και στις δύο διαταραχές στο κομμάτι των κοινωνικών σχέσεων. Τα παιδιά με ΔΕΠΥ και ΔΑΦ παρουσιάζουν δυσκολίες στην κοινωνικοποίηση σε διάφορα περιβάλλοντα, όπως για παράδειγμα στο προαύλιο του σχολείου και στην παιδική χαρά της γειτονιάς (Bagwelletal, 2001·Γιαννοπούλου, 2012· Hozaetal, 2005·Hoza, 2007· Huang-Pollocketal, 2009·Humphreys, etal, 2015·Kimetal, 2015·Kofleretal, 2011·Mee, 2011·Mikami, 2010·Myers, 2008· Nijmeijeretal, 2008· Richetal, 2009). Θα άξιζε να αναφερθεί μια ακόμη σημαντική ομοιότητα σε αυτές τις δύο διαταραχές. Η ομοιότητα είναι ότι οι δύο αυτές διαταραχές χαρακτηρίζονται και από ελάχιστη κοινωνική ευαισθησία ή ενσυναίσθηση (Θεωρία του Νου) που αναφέρεται στο ενδιαφέρον των άλλων π.χ. αν είναι καλά, τι κάνουν, πώς νιώθουν κ.ά. (Amen & Johnson, n.d.· Marton, etal, 2009). Από την άλλη πλευρά, στην έρευνα τους οι Sodian & Hulsken (2005) υποστηρίζουν ότι υπάρχουν αρκετές διαφορές ανάμεσα στις δύο αυτές διαταραχές όσον αφορά τη διαδικασία ανάπτυξης των ελλειμμάτων στις δεξιότητες που έχουν να κάνουν με την Θεωρία του Νου (ΘτΝ). Από την πλευρά του αυτισμού ο Attwood (2012:167) αναφέρει ότι «….Η άποψη ότι δεν έχουν ενσυναίσθηση, δεν αναγνωρίζουν ή δεν ενδιαφέρονται για τα συναισθήματα των άλλων είναι τεράστια προσβολή για τα άτομα με Σύνδρομο Αsperger. Το άτομο ενδιαφέρεται βαθιά, αλλά μπορεί να δυσκολεύεται να αναγνωρίσει τα δυσδιάκριτα σημάδια των συναισθηματικών καταστάσεων ή να «διαβάσει» τις πολύπλοκες ψυχικές καταστάσεις». Αυτή η δυσκολία λοιπόν, οδηγεί στο αποτέλεσμα της δυσκολίας των παιδιών για ένταξη σε ομάδες της ηλικίας τους, καθώς και σε συμμετοχή σε ομαδικές δραστηριότητες στο σχολικό περιβάλλον.
ΑΥΤΙΣΜΟΣ, ΔΕΠΥ ΚΑΙ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ
Υπάρχουν εκπαιδευτικοί οι οποίοι δεν έχουν τις επαρκείς γνώσεις σχετικά με τον αυτισμό. Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για τους γονείς των παιδιών με αυτισμό. Πολλές φορές οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί αδυνατούν να κατανοήσουν πvς λειτουργεί το παιδί με αυτισμό. Αυτό οδηγεί τους ίδιους στη νευρικότητα και στην παραμέληση του αυτιστικού παιδιού. Οι γονείς, για να ηρεμήσουν το παιδί, καταφεύγουν σε ψυχιάτρους, ώστε να συνταγογραφήσουν στα παιδιά τους ψυχοφάρμακα. Στην ουσία όμως τα ψυχοφάρμακα δεν μειώνουν την επιθετική συμπεριφορά που εκδηλώνουν τα αυτιστικά παιδιά. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, τα αυτιστικά παιδιά παρουσιάζουν προβλήματα στο λόγο. Υπάρχουν και περιπτώσεις που δεν αναπτύσσουν καθόλου λόγο. Προκείμενου τα αυτιστικά παιδιά να επικοινωνήσουν με το περιβάλλον τους (γονείς και εκπαιδευτικούς), χρησιμοποιούν τη συμπεριφορά τους. Άρα λοιπόν, η συμπεριφορά είναι μια μορφή επικοινωνίας σε ένα παιδί με αυτισμό που δεν παράγει λόγο.
Η Wing (1993) αναφέρει ότι οι δυσκολίες αρχίζουν, όταν έχει ξεσπάσματα νεύρων, όταν έχει τάσεις φυγής, όταν δημόσια φωνάζει δυνατά, όταν δαγκώνει ή χτυπά τους ανθρώπους, όταν αρπάζει πράγματα από τα καταστήματα, όταν κάνει αφελείς και αμήχανες παρατηρήσεις, όταν δεν κάνει σωστή χρήση τουαλέτας, όταν δε συνεργάζεται, όταν αυτοτραυματίζεται, όταν χτυπάει το κεφάλι του, δαγκώνει το χέρι του, όταν τρώει πράγματα που δεν τρώγονται. Όλα αυτά που αναφέρει η LornaWing είναι μια επικοινωνία. Για παράδειγμα, όταν οι γονείς δίνουν στο αυτιστικό παιδί τους ψυχοφάρμακα, εκείνο δεν νιώθει καλά, νιώθει πως κάτι αλλάζει το σώμα του. Με αυτό τον τρόπο φέρεται επιθετικά προς το γονέα, προκειμένου να του δείξει ότι κάτι δεν πάει καλά. Ο γονέας όμως σε αυτή την κατάσταση, που πολλοί ονομάζουν Meltdown, αγγίζει το παιδί του, το βάζει με το ζόρι στην αγκαλιά του, ενώ το παιδί δεν θέλει.
Από την πλευρά της ΔΕΠΥ, υπάρχουν πολλά επιστημονικά δεδομένα που αποδεικνύουν τον ισχυρό δεσμό μεταξύ επιθετικότητας και δυσκολιών προσοχής. (π.χ. Ercanetal, 2014· Tutian & Shechtman, 2015). Ανυπακοή σε συμβουλές γονέων και δασκάλων, λεκτική επιθετικότητα και κακή διαχείριση του θυμικού απαντώνται συχνά σε παιδιά με δυσκολίες προσοχής. Τα υψηλά επίπεδα επιθετικότητας των παιδιών αυτών τα εμπλέκουν σε μία αέναη κόντρα με τους γονείς, τους δασκάλους και τους συνομηλίκους τους, ενώ συχνά τα εκθέτουν στην κοινωνική απόρριψη, λόγω της ενοχλητικής τους συμπεριφοράς και της αδυναμίας τους να κατανοήσουν πώς η συμπεριφορά τους επηρεάζει το κοινωνικό τους περιβάλλον (Blachman & Hinshow, 2002).
Πολλά παιδιά με ΔΕΠΥ είναι πολύ πιθανό να εμφανίσουν Εναντιωματική Προκλητική Διαταραχή (ΕΠΔ) (Ghanizadeh, 2011). Ο Flippin (n.d.) υποστηρίζει ότι το 40% των παιδιών με ΔΕΠΥ αναπτύσσουν επίσης Εναντιωματική Προκλητική Διαταραχή (ΕΠΔ), μια κατάσταση που χαρακτηρίζεται από χρόνια επιθετικότητα και συχνές εκρήξεις. Τα παιδιά αυτά έχουν την τάση να τσακώνονται, να αγνοούν ό,τι τους ζητούν και να εμφανίζουν μια εκ προθέσεως ενοχλητική συμπεριφορά. Τα παιδί με ΔΕΠΥ, που εμφανίζει ΕΠΔ, με τη συμπεριφορά του επηρεάζει πάρα πολύ την ψυχολογία της οικογένειας. Η συζυγική σχέση των δύο γονιών μπορεί να υποστεί μεγάλα προβλήματα, όπως καυγάδες και διαζύγιο. Κάτι τέτοιο όμως μπορεί να κάνει χειρότερη τη συμπεριφορά του παιδιού με ΔΕΠΥ και ΕΠΔ. Ο Flippin (n.d., para. 8) αναφέρει ότι «…Η θλιβερή πραγματικότητα είναι ότι οι στρατηγικές πειθαρχίας που λειτουργούν με τα φυσιολογικά παιδιά απλά δεν λειτουργούν με τα εναντιωματικά παιδιά». Επιπλέον, εάν τα παιδιά με ΔΕΠΥ και ΕΠΔ δεν λάβουν κάποια θεραπεία, τότε η ΕΠΔ είναι πολύ πιθανό να πάει στο επόμενο στάδιο, το οποίο είναι η Διαταραχή Διαγωγής (Δ.Δ.), ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα συμπεριφοράς που τα συμπτώματά του είναι η σωματική βία, τάσεις φυγής από το σπίτι και η παραβατική συμπεριφορά.
Αρκετοί επιστήμονες αναφέρουν μέσα από έρευνές τους ότι η ΔΕΠΥ με τη Διαταραχή Διαγωγής έχουν κοινούς παράγοντες αιτιολογίας, καθώς και ίδιο βιολογικό υπόστρωμα. Σύγχρονες νευροβιολογικές μελέτες σε παιδιά με Διαταραχές Διαγωγής, δείχνουν ότι τα παιδιά με Διαταραχές Διαγωγής έχουν δυσκολία στο να κάνουν συσχετίσεις μεταξύ συμπεριφορών και αρνητικών και θετικών συνεπειών, καθώς αισθάνονται μειωμένη ευαισθησία στην τιμωρία και την ανταμοιβή (Matthys, etal, 2012). Έτσι η προσπάθεια για επίλυση προβλημάτων είναι μειωμένη λόγω ελλείψεων στην αναστολή, την προσοχή, τη νοητική ευελιξία, και τη λήψη αποφάσεων. Κατά συνέπεια, τα παιδιά και οι έφηβοι με Διαταραχή Διαγωγής μπορεί να έχουν δυσκολία να μάθουν πώς να βελτιστοποιήσουν τη συμπεριφορά τους σε περιβάλλοντα που αλλάζουν (Matthys et al, 2012). Άρα λοιπόν, πολλά από τα συμπτώματα των Διαταραχών Διαγωγής που αναφέρθηκαν, υπάρχουν και στη ΔΕΠΥ (Barkleyetal, 2004· Κακούρος & Μανιαδάκη, 2006·Mordre, etal, 2011·Satterfieldetal, 2007).
ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ
Για τη διαχείριση όλων αυτών των συμπτωμάτων που αναλύθηκαν παραπάνω υπάρχουν τρία είδη θεραπευτικής παρέμβασης (Davis & Kollins, 2012). Το πρώτο είδος θεραπευτικής παρέμβασης είναι η φαρμακευτική αγωγή (Aman & Langworthy, 2000·Handenetal, 2000·King & Bostic, 2006·Santoshetal, 2006· Winketal, 2010). Το δεύτερο είδος θεραπευτικής παρέμβασης είναι διάφορες συμπεριφορικές τεχνικές, όπως η μέθοδος «Εφαρμοσμένη Ανάλυση Συμπεριφοράς» (ABA), και το τρίτο είδος θεραπευτικής παρέμβασης είναι οι τεχνικές ανάπτυξης κοινωνικών δεξιοτήτων. (Βέβαια το δεύτερο και το τρίτο είδος παρέμβασης εντάσσονται στις ψυχοικοινωνικές παρέμβασεις) (Davis & Kollins, 2012· Dawson & Burner, 2011·Knightetal, 2008· Pelham, etal, 1998). Πολλοί ειδικοί συνήθως χρησιμοποιούν το δεύτερο και το τρίτο είδος θεραπευτικής παρέμβασης σε παιδιά που εμφανίζουν τις εν λόγω διαταραχές. Επίσης, υπάρχουν και άλλα είδη θεραπευτικών παρεμβάσεων, όπως η άσκηση, η μουσικοθεραπεία, η παιγνιοθεραπεία, η χοροθεραπεία και η δραματοθεραπεία.
Η ΧΟΡΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ΩΣ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟ ΜΕΣΟ ΣΤΟΝ ΑΥΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΣΤΗ ΔΕΠΥ
«Ο χορός χρησιμοποιεί το σώμα για να επικοινωνήσει, διότι είναι μη λεκτική επικοινωνία» (Reppa, 2011, p. 4). Η ανάπτυξη του ανθρώπινου μυαλού βοηθά τον άνθρωπο στο να ανακαλύπτει νέες μεθόδους επικοινωνίας, που γίνονται με τη γλώσσα του σώματος. Όταν κάποιος δυσκολεύεται στο να εκφράσει αυτά που νιώθει με τις λέξεις, τα δείχνει μέσα από το χορό (Reppa, 2011).
Έτσι, η χοροθεραπεία επιτυγχάνει αλλαγές στο φυσικό (σωματικό), συναισθηματικό και νοητικό τομέα, καθώς και στην κοινωνική συμπεριφορά του ατόμου, προάγοντας την προσωπική ανάπτυξη, την ευεξία, την υγεία, το συντονισμό και τον τόνο των μυών, τη μνήμη, τα κίνητρα, και την αντιμετώπιση σε καταστάσεις θυμού, απογοήτευσης και απώλειας. Στην πάροδο των αιώνων, οι άνθρωποι σε πολλούς πολιτισμούς έχουν χρησιμοποιήσει το χορό για να μεταδώσουν ιστορίες, να εκφράσουν ισχυρές συγκινήσεις, να διατηρήσουν κοινοτικούς δεσμούς και να γιορτάσουν σημαντικά γεγονότα. Είναι γνωστό πως η κατανόηση και ο έλεγχος των λέξεων τοποθετείται στο αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου, ενώ ο τρόπος παρουσίασής τους, η μελωδία τους επεξεργάζονται στο δεξιό ημισφαίριο, έτσι ώστε όταν χορεύουμε με τα πόδια χορεύουμε επίσης με τον εγκέφαλο, διότι ο εγκέφαλος δεν αντιτίθεται στο σώμα. Άλλωστε δεν χορεύουμε μόνο με το σώμα μας, αλλά και με την ψυχή μας, την καρδιά μας, το μυαλό μας, καλώντας παραστάσεις από το συνειδητό και το ασυνείδητο. Γεγονός που μας βοηθάει να καταλάβουμε πως ο χορός δεν είναι απλά το μέσο της επανασύνδεσης σώματος-πνεύματος, αλλά είναι μια δραστηριότητα που μπορεί να χρησιμοποιήσει τις ιδιότητες του εγκεφάλου για να συνδέσει, μέσω του αντιλαμβανόμενου ρυθμού, το μέσα και το έξω, δηλαδή το άτομο και τον κόσμο, θεμελιώδης στοιχείο στην ψυχοθεραπεία ( Hornthal, 2015·Schott-Billmann, 1998· Treefoot; 2008).
Η χρήση του χορού ως θεραπευτικό εργαλείο θεμελιώθηκε στην ιδέα ότι σώμα και μυαλό είναι εντελώς ενοποιημένα (π.χ. Berrol, 1992·Blank, 2009·Kleinman, 2013). Οι θεράποντες χορού ή χοροθεραπευτές εκτιμούν ότι τα διανοητικά και συναισθηματικά προβλήματα συχνά αιχμαλωτίζονται στο σώμα υπό τη μορφή έντασης των μυών και περιορισμένων σχεδιασμών κίνησης και παράλληλα πως η κατάσταση του σώματος μπορεί να επηρεάσει τη στάση, τη συμπεριφορά και τα συναισθήματα, θετικά αλλά και αρνητικά. Συμπεριφορές έκφρασης, επικοινωνίας και προσαρμογής εξετάζονται θεραπευτικά είτε σε ατομικό επίπεδο είτε σε ομαδικό γκρούπ (Τσιρογιάννη, 2014).
Υπάρχουν πέντε ειδών τεχνικών-θεραπευτικών μεθόδων. Αυτές είναι: η BarreAstié, η Feldenkrais, το BodyMindCentering, η τεχνική Alexander και η AxisSyllabus(Τσιρογιάννη, 2014). Στη χοροθεραπεία έχουμε δύο κατηγορίες θεραπευτικών μεθόδων, που ανάλογα το θέμα βασίζονται λιγότερο ή περισσότερο στην ατομική θεραπεία, στην ομαδική ή σε ένα συνδυασμό. Οι κατηγορίες είναι η πρωτόγονη έκφραση και χοροκινητική θεραπεία. Στην πρωτόγονη έκφραση οι συνεδρίες γίνονται πάντα σε ομάδες και αυτός που χορεύει είναι πάντοτε μέλος ενός μεγαλύτερου συνόλου. Μάλιστα ο χορευτής – ασθενής ακολουθεί τις φωνητικές και κινητικές εντολές που του δίνει ο χοροθεραπευτής του μέσα σε ένα αρκετά αυστηρό και οριοθετημένο πλαίσιο, στο οποίο όλοι οι συμμετέχοντες κάνουν το ίδιο υπό τον ήχο κρουστών οργάνων. Η αίσθηση της δύναμης της δεμένης ομάδας, του συνόλου, η συμμετρικότητα των κινήσεών τους και ο συγχρονισμός πολλές φορές, οι συμβολικές κινήσεις που κάνουν ορισμένες φορές υπό τον ήχο μάλιστα των κρουστών παραπέμπει στις θεραπευτικές τεχνικές πρωτόγονων λαών, κι αυτός ο συνδυασμός όλων είναι που οδηγεί στην αποτελεσματικότητα της θεραπείας (Αλκαλάη, 2004).
Ο χοροθεραπευτής χρησιμοποιεί συγκεκριμένες παρεμβατικές τεχνικές ανάλογα με την προσωπικότητα του κάθε παιδιού και την αδυναμία του. Παραδείγματος χάρη, ερέθισμα σε ένα υποκινητικό παιδί η προσοχή και εστίαση σε κάποιο υπερκινητικό παιδί, προσφέρεται μέσα σε μια αμοιβαία κινητική αλληλεπίδραση (π.χ. Burns, 1995·Grönlund, etal, 2005·Mackay, 1994·Noble, 1992· Panetal, 2009· Redeman, 2007·Wegrich, 1993· Ζάχος, 2014). Επιπροσθέτως, ο χοροθεραπευτής μπορεί να συμπεριλάβει και τους γονείς μέσα στη θεραπευτική διαδικασία, δίνοντάς τους τη δυνατότητα να συναλλαγούν με τα συναισθήματα που έχουν για το παιδί τους, όπως επίσης να τους προσφέρει τεχνικές για μια πιο ενημερωμένη και υγιή σχέση γονέα – παιδιού (Cornman, 1997· Daigle, 1993·Diamond, 1996·Slayton, 2000· Ζάχος, 2014). Υπάρχει και το Contact Improvisation, μια μεταμοντέρνα μορφή χορού που βασίζεται στη μεταφορά του βάρους του σώματος, ενσωματώνοντας τη φυσική και συναισθηματική σύνδεση/κατανόηση μεταξύ του μυαλού και του σώματος. (Humphrey, 2008· Tico, 2012).
Τα αυτιστικά παιδιά χαρακτηρίζονται από την αδυναμία τους να διαμορφώσουν διαπροσωπικές σχέσεις και να αλληλεπιδράσουν κατάλληλα με το περιβάλλον. Συχνά χωρίς να μιλάνε, αυτά τα παιδιά μπορεί να απασχολούνται με παράξενες, επαναλαμβανόμενες κινητικές συμπεριφορές, οι οποίες αυξάνουν την απομόνωσή τους. Ο χοροθεραπευτής χρησιμοποιεί την κίνηση του σώματος για να έρθει σε επαφή και να δημιουργήσει μία θεραπευτική σχέση με το παιδί. Χαρακτηριστικά στοιχεία της κίνησης του παιδιού είναι ο καθρεπτισμός της κίνησης (π.χ. Collins, 2012· Kochetal, 2014· McGarry & Russo, 2011· Srinivasan & Bhat, 2013·Ζάχος, 2014), η δημιουργία κάποιας προσωπικής του σειράς κινήσεων η οποία το καθησυχάζει λόγω της οικειότητας και της αποδοχής που έχει το παιδί με αυτή. Ξεκινώντας από αυτή τη μοναδική κινητική συμπεριφορά, ο κινητικός θεραπευτής συναντά το παιδί σε ένα πρωταρχικό, μη λεκτικό επίπεδο και από εκεί το παιδί μπορεί να εξελιχθεί, αυξάνοντας την αυτογνωσία του και ανακαλύπτοντας νέες ικανότητες για να αντιμετωπίσει το περιβάλλον (Ζάχος, 2014). Επιπλέον, πρόσφατες έρευνες απέδειξαν ότι η χοροθεραπεία μπορεί να ενισχύσει την ενσυναίσθηση (Berrol, 2006·Lanzillo, 2009∙ McGarry & Russo, 2011∙Samborsky, 2014). Τα οφέλη της χοροθεραπείας ως θεραπευτικό μέσο σε παιδιά και ενήλικες με νευροαναπτυξιακές διαταραχές είναι πολλά. Μερικά από αυτά είναι: η ανάπτυξη της κιναισθητικής οξύτητας, στις εκφράσεις του προσώπου, στην κινητικότητα, στη σωστή στάση του κορμού, στη βελτίωση του συντονισμού και ελέγχου των σωματικών κινήσεων, στη μείωση της αυτοαπομόνωσης (κυρίως στον αυτισμό), στην ενίσχυση και διατήρηση της μνήμης και στην ψυχολογία (Bullivant, 1989∙ Castais, 1987∙ Devereaux, 2012∙DeVries, 2001∙ Diamond, 1996∙Economou, 1996∙Ferrara, 1988∙ Gonzales, 1994∙ Hagen, 1989∙ Hartshornetal, 2001∙ Hedson, 1995∙ Kohler, 1999∙ Martin, 2014∙ Mateos-Moreno & Atencia-Dona, 2013∙Merna, 2010∙ Raynor, 1995∙ Scharf-Ratner, 1997∙ Scharounetal, 2014∙ Siegel, 1973∙ Stent, 1994∙Tolotti, 1988).
ΣΥΖΗΤΗΣΗ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι τα παιδιά με Διαταραχές Αυτιστικού Φάσματος σε σχέση με τα παιδιά με ΔΕΠΥ εμφανίζουν κοινά συμπτώματα απροσεξίας, υπερκινητικότητας/ ή και παρορμητικότητας. Η χοροθεραπεία θεωρείται ένας βασικός θεραπευτικός παράγοντας για τα παιδιά που έχουν τις εν λόγω διαταραχές. Είναι γνωστό πως τα παιδιά με ΔΕΠΥ και ΔΑΦ έχουν και μαθησιακές δυσκολίες. Ο χοροθεραπευτής μπορεί να βοηθήσει τα παιδιά να βελτιώσουν μερικές δεξιότητες, όπως ο κινητικός συντονισμός, η γλώσσα, η συγκέντρωση, η προσοχή και η μνήμη.
Τα παιδιά με ΔΕΠΥ αρκετές φορές εμφανίζουν απογοήτευση, απροθυμία και παθητικότητα για οποιαδήποτε δραστηριότητα και ανάρμοστη συμπεριφορά, λόγω της χαμηλής αυτοεκτίμησης που προκαλείται από το χάσμα ανάμεσα στις προσδοκίες των γονέων και των εκπαιδευτικών. Ο ρόλος της χοροθεραπείας σε τέτοιες ψυχολογικές καταστάσεις που αντιμετωπίζουν τα παιδιά με ΔΕΠΥ είναι ιδιαίτερα σημαντικός.
Ως προς τις επαναλαμβανόμενες, συμπεριφορές ή κινήσεις που συχνά συνοδεύουν τον αυτισμό, και αποτελούν μέρος των στρατηγικών που χρησιμοποιεί το άτομο για να αντεπεξέλθει στον απρόβλεπτο και ελάχιστα κατανοητό κόσμο και να μειώσει τα επίπεδα άγχους του, η χοροθεραπεία μπορεί να φανεί ιδιαίτερα σημαντική. (Parteli, 1995). Επιπλέον, η χοροθεραπεία μπορεί να θεωρηθεί ως ένα εναλλακτικό μέσο επικοινωνίας με τους άλλους, ιδίως για τα παιδιά με αυτισμό που δεν παράγουν λόγο. (Howlin, 1989; Penney, 2002). Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για την έκφραση συναισθημάτων στον αυτισμό που είναι ιδιαίτερα δύσκολη σε λεκτικό επίπεδο.
Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας στη χοροθεραπεία είναι ότι βοηθάει τα άτομα με αυτισμό να γνωρίσουν περισσότερο το σώμα τους μέσω των κινήσεων και της μουσικής (North, 1995). Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η χοροθεραπεία μπορεί να λειτουργήσει θετικά στα άτομα με αυτισμό, όταν εκδηλώνουν αυτοτραυματικές συμπεριφορές. Βέβαια, θα λέγαμε ότι η χοροθεραπεία, όταν εφαρμόζεται σε παιδιά με ΔΕΠΥ και ΔΑΦ, βοηθάει πάρα πολύ στην ενίσχυση των κοινωνικών δεξιοτήτων (Conner, 1998). Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω μειώνει την αυτοαπομόνωση των παιδιών με αυτισμό.
Άρα λοιπόν, η χοροθεραπεία θα πρέπει να θεωρείται αναπόσπαστο κομμάτι στη βελτίωση των παιδιών με ΔΕΠΥ και ΔΑΦ. Είναι μια πολύ καλή μορφή εναλλακτικής θεραπείας. Είναι ένα μέσο ώστε να βοηθήσει τα άτομα αυτά να γνωρίσουν περισσότερο το σώμα τους και συνολικά τον εαυτό τους. Με λίγα λόγια η χοροθεραπεία είναι η γέφυρα προς την αυτογνωσία.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Abbeduto, L., McDuffie, A., & Thurman, A.J. (2014). The fragile X syndrome–autism comorbidity: what do we really know? Frontiers in Genetics, 5 (355): 1-5. DOI:10.3389/fgene.2014.00355.
Aman, M.G., & Langworthy, K.S. (2000). Pharmacotherapy for hyperactivity in children with autism and other pervasive developmental disorders. Journal of Autism and Developmental Disorders, 30(5):451-9. DOI:10.1023/A:1005559725475.
Amen, A., & Johnson, S. (n.d.). 10 Ways to Ruin a Good Relationship:Adults with ADHD should avoid these common mistakes to protect and serve life’s important relationships. Available online at: http://goo.gl/nVmg4I Recovered on 28/11/2015.
American Psychiatric Association. (2000).Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (4th ed., text rev.). Washington, DC: Author.
Aspan, N., Bozsik, C., Cadoros, J., Nagy, P., Inansty-Pap, J., Vida, P., & Halasz, J. (2014). Emotion Recognition Pattern in Adolescent Boys with Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder. BioMed Research International, 76, (4):8 DOI:10.1155/2014/761340.
Attwood, T. (2012). ΣύνδρομοΆσπεργκερ: Έναςπλήρηςοδηγός. Αθήνα: Πεδίο
Αλκαλάη Ν.(2004). Χοροκινητική Θεραπεία, Στο Η Τέχνη ως μέσον Θεραπευτικής αγωγής, 31-35, Διαθέσιμο στο: http://hdl.handle.net/10442/1718 Ανακτήθηκε στις 27/11/2016.
Bagwell, C.L., Molina, B.S., Pelham, W.E., Jr, & Hoza, B. (2001). Attention-deficit hyperactivity disorder and problems in peer relations: predictions from childhood to adolescence. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 40(11):1285–92.DOI:10.1097/00004583-200111000-00008.
Berrol, C.F. (1992). The Neurophysiologic Basis of the Mind/Body Connection in Dance/Movement Therapy. American Journal of Dance Therapy, 14(1):19-29. DOI:10.1007/BF00844132.
Berrol, C.F. (2006). Neuroscience meets dance/movement therapy: Mirror neurons, the therapeutic process and empathy. The Arts in Psychotherapy, 33(4-33):302-315. DOI:10.1016/j.aip.2006.04.001.
Blachman, D. R. & Hinshaw, S. P. (2002). Patterns of Friendship Among Girls With and Without Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder. Journal of Abnormal Child Psychology, 30 (6): 625-640 DOI:10.1023/A:1020815814973
Blank, B.T. (2009). Based on Mind-Body Connection, Dance Therapy Offers Physical, Psychic Benefits. Available online at: http://goo.gl/8EjQ0d Recovered on 27/11/2016.
Barkley, R.A., Fischer, M. , Smallish, L., & Fletcher, K. (2004). Young adult follow-up of hyperactive children: antisocial activities and drug use.Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45(2):195-211. DOI:10.1111/j.1469-7610.2004.00214.x.
Botting, N & Ramsen, G.C. (1999). Pragmatic language impairment without autism: The children in question. Autism 12, 3(4):371-396. DOI:10.1177/1362361399003004005.
Bullivant, M. T. (1989). Dance/movement therapy for the autistic child: A case study (Unpublished master’s thesis). Drexel University, Philadelphia.
Burns, C. (1995). Object relations dance/movement therapy and attention in children with attention deficit. Unpublished master’s thesis, Antioch/New England Graduate School, Keene, NH.
Billman, S.F. (1998). Όταν ο χορός θεραπεύει. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Castais, B. (1987). Development of object relations in an autistic child through dance movement therapy: A case study (Unpublished master’s thesis). Hunter College, New York.
Chronaki, G., Garner, M., Hadwin, J.A., Thompson, M.J.J., Chin, C.Y., Sonuga-Barke, E.J.S. (2013). Emotion recognition abilities and behavior problem dimensions in preschoolers: Evidence for a specific role for childhood hyperactivity, Child Neuropsychology, 1(1)1-16 DOI:10.1080/09297049.2013.863273.
Collins, R. (2012). The Neurological, Social, and Emotional Importance of Mirror Neurons and Dance/ Movement Therapy with Autism Spectrum Disorder. Unpublished master’s thesis). Naropa University, Colorado.
Conner, M.R. (1998). The Effects of Group Dance/Movement Therapy on the Social Relatedness of Preschool Children with Pervasive Developmental Disorders. (Unpublished master’s thesis). Allegheny University, Pennsylvania.
Cornman, D. E. (1997). Dance/movement therapy and autistic disorder: A case analysis of a father/son interaction (Unpublished master’s thesis). Drexel University, Philadelphia.
Γιαννοπούλου, Ι.Γ. (2012). ΗΔΕΠ-Υστηνπροσχολικήηλικία. Στο: Κάκουρος, Ε., & Μανιαδάκη, Κ. (Επιμ.). Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής- Υπερκινητικότητα: Θεωρητικές προσεγγίσεις & θεραπευτική αντιμετώπιση. (Συλλογικός Τόμος, σ. 85).Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg.
Daigle, R. (1993). Application of the Kestenberg Movement Profile to the clinical assessment of the mother-autistic child dyad (Unpublished master’s thesis). Antioch University New England, Keene, NH.
Diamond, R. (1996). A study comparing mother-child dance/movement therapy and individual dance/movement therapy in the treatment of children diagnosed with pervasive developmental disorders (Unpublished master’s thesis). Drexel University, Philadelphia.
Davis, N.O. & Kollins, S.H. (2012).Treatment for Co-Occurring Attention Deficit/Hyperactivity Disorder and Autism Spectrum Disorder. Journal of the American Society for Experimental NeuroTherapeutics, 9(3):518-30. DOI:10.1007/s13311-012-0126-9.
Dawson, G., & Burner, K.(2011). Behavioral interventions in children and adolescents with autism spectrum disorder: a review of recent findings. Current opinion in pediatrics, 23(6):616-20. DOI:10.1097/MOP.0b013e32834cf082.
Devereaux, C. (2012). Moving into relationship: Dance/movement therapy with children with autism. In L. Gallo-Lopez & L. Rubin (Eds.) Play Based Interventions for Children and Adolescents with Autism Spectrum Disorders (pp. 333-351). Routledge.
DeVries, E. P. (2001). The benefits of dance movement therapy with individuals with developmental disabilities (Unpublished master’s thesis). St. Cloud State University, St. Cloud, MN.
Diamond, R. (1996). A study comparing mother-child dance/movement therapy and individual dance/movement therapy in the treatment of children diagnosed with pervasive developmental disorders (Unpublished master’s thesis). Drexel University, Philadelphia.
Durrleman, S., Hippolyte, L., Zufferey, S., Iglesias, K. ,& Hadjikhani, N.(2015). Complex syntax in autism spectrum disorders: a study of relative clauses. International Journal of Language & Communication Disorders, 50(2). DOI:10.1111/1460-6984.12130.
Economou, K. (1996). Developing interaction with an autistic child in dance movement therapy (Unpublished master’s thesis). Laban Centre for Movement and Dance, London.
Ercan, E., Ercan, E.S., Atilgan, H., Başay, B.K., Uysal, T., Inci, S.B., & Ardıç, U.A. (2014). Predicting aggression in children with ADHD. Child and Adolescent Psychiatry and Mental Health, 8(1):15. DOI:10.1186/1753-2000-8-15.
Ferrara, E. G. (1988). Exploring the dance/movement therapy relationship in two autistic boys (Unpublished master’s thesis). University of California, Los Angeles.
Flippin, R. (n.d.). Parenting Your Child with Oppositional Defiant Disorder. ADDITUDE. Διαθέσιμο στο: http://goo.gl/nq7qNB Ανακτήθηκε στις 27/11/2016.
Francis, K. G. (2012). Η προβολή των διαταραχών του αυτιστικού φάσματος (ΔΑΦ) στην ενήλικη ζωή. Β’ Ψυχιατρική Κλινική, ΕΚΠΑ, Πανεπιστημιακό Γενικό Νοσοκομείο «Αττικόν», Αθήνα.
Gadow, K.D., Roohi, J., De Vincent, C.J., & Hatchwell, E. (2009). Association of ADHD, tics, and anxiety with dopamine transporter (DAT1) genotype in autism spectrum disorder. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 49(12):1331-8. DOI:10.1111/j.1469-7610.2008.01952.x.
Ghanizadeh, A. (2011). Overlap of ADHD and oppositional defiant disorder DSM-IV derived criteria. Archives of Iranian medicine, 14(3):179-82.
Grzadzinski, R., Di Martino, A., Brady, E., Mairena, M.A., O’ Neale, M., Petkova, E., Lord, C., & Castellanos, F.X. (2010). Examining autistic traits in children with ADHD: Does the Autism Spectrum Extend to ADHD? Journal of Autism and Developmental Disorders, 41(9):1178-91. DOI:10.1007/s10803-010-1135-3.
Goldstein, S., & Schwebach, A.J.(2004). The Comorbidity of Pervasive Developmental Disorder and Attention Deficit Hyperactivity Disorder: Results of a Retrospective Chart Review. Journal of Autism and Developmental Disorders, 34(3):329-39. DOI:10.1023/B:JADD.0000029554.46570.68.
Gonzales, P. S. (1994). Dance therapy and autism: A case study of Miss J (Unpublished master’s thesis). Hunter College, New York.
Gernsbacher, M. A., & Pripas-Kapit, S. R. (2012). Who’s missing the point? A commentary on claims that autistic persons have a specific deficit in Figurative language comprehension. Metaphor and Symbol, 27(1):93-105. DOI:10.1080/10926488.2012.656255.
Grönlund, E., Renck, B., &Weibull, J. (2005). Dance/Movement Therapy as an Alternative Treatment for Young Boys Diagnosed as ADHD: A Pilot Study. American Journal of Dance Therapy, 27(2):63-85. DOI:10.1007/s10465-005-9000-1.
Handen, B.L., Johnson, C.R., & Lubetsky, M. (2000). Efficacy of Methylphenidate Among Children with Autism and Symptoms of Attention-Deficit Hyperactivity Disorder. Journal of Autism and Developmental Disorders, 30(3):245-255. DOI:10.1023/A:1005548619694.
Hagen, B. W. (1989). The role of feeding behavior in the development of an autistic child: A case study (Unpublished master’s thesis). Drexel University, Philadelphia.
Hedson, A. B. (1995). Dance/movement therapy and behavior therapy for the autistic child: A literature review (Unpublished master’s thesis). Drexel University, Philadelphia.
Hartley, S.L., & Sikora, D.M. (2009). Which DSM-IV-TR criteria best differentiate high-functioning autism spectrum disorder from ADHD and anxiety disorder in older children? Autism, 13 (5), 485-509. DOI:10.1177/1362361309335717.
Hartshorn, K., Olds, L., Field, T., Delage, J., Cullen, C.; Escalona, A. (2001). Creative movement therapy benefits children with autism.Early Child Development and Care, 166(1). DOI:10.1080/0300443011660101.
Hornthal, E. (2015). Therapy That ‘Moves’ You: Dance/Movement Therapy with Children. Available online at:http://goo.gl/PkBpoU Recovered on 15/12/2015.
Happe, F. G. E. (1995). Understanding minds and metaphors: Insights from the study of figurative language in autism. Metaphor and Symbolic Activity, 10(4):275-295. DOI:10.1207/s15327868ms1004_3.
Howlin, P. (1989). Changes to approaches to communication training with autistic children. The British journal of disorders of communication, 24(2):151-68. DOI:10.3109/13682828909011953.
Hoza, B. (2007). Peer functioning in children with ADHD. Journal of pediatric psychology, 32(6):655–63.DOI:10.1093/jpepsy/jsm024.
Hoza, B., Mrug, S., Gerdes, A.C., Hinshaw, S.P., Bukowski, W.M., Gold, J.A., Kraemer, H.C., Pelham, W.E., Wigal, T., Arnold, LE. (2005). What aspects of peer relationships are impaired in children with attention-deficit/hyperactivity disorder? Journal of consulting and clinical psychology, 73(3):411-23DOI:10.1037/0022-006X.73.3.411.
Huang-Pollock, C. L., Mikami, A. Y., Pfiffner, L., & McBurnett, K. (2009). Can executive functions explain the relationship between attention deficit hyperactivity disorder and social adjustment? Journal of Abnormal Child Psychology, 37(5):679-91. DOI:10.1007/s10802-009-9302-8.
Hughes, C., Dunn, J., & White, A. (1998). Trick or Treat?: Uneven Understanding of Mind and Emotion and Executive Dysfunction in “Hard-to-manage” Preschoolers.Journal of Child Psychology and Psychiatry, 39(7):981-94. DOI:10.1017/S0021963098003059.
Hughes, C., White, A., Sharpen, J., & Dunn, J. (2000). Antisocial, Angry, and Unsympathetic: ‘Hard-to-Manage’ Preschoolers’ Peer Problems and Possible Cognitive Influences. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 41(2):169-79. DOI:10.1017/S0021963099005193.
Humphreys, K.L., Galan, C., Tottenham, N., & Slee, S.S. (2015). Impaired Social Decision-Making Mediates the Association Between ADHD and Social Problems. Journal of Abnormal Child Psychology, 10, 1-10 DOI:10.1007/s10802-015-0095-7.
Humphrey, J.R. (2008). How contact improvisation inform the creative process and enliven its product. (Unpublished master’s thesis), University of Utah, Utah.
Kamio Y, Robins D, Kelley E, Swainson B, & Fein D. (2007). Atypical lexical/semantic processing in high-functioning autism spectrum disorders without early language delay. Journal of Autism and Developmental Disorders, 37(6):1116–1122.DOI:10.1007/s10803-006-0254-3.
Kasirer, A. & Mashal, N. (2014). Verbal creativity in autism: comprehension and generation of metaphoric language in high- functioning autism spectrum disorder and typical development. Frontiers in Human Neuroscience, 8, (615):1-8 DOI:10.3389/fnhum.2014.00615.
Kennedy, C.H., Meyer, K.A., Knowles, T., Shukla, S. (2000). Analyzing the multiple functions of stereotypical behavior of students with autism: Implications for assessment and treatment. Journal of Applied Behavior Analysis, 33(4):559-71. DOI:10.1901/jaba.2000.33-559.
Kern, J.K., Trivedi, M.H., Garver, C.R., Grannemann, B.D., Andrews, A.A., Savla, J.S., Johnson, D.G., Mehta, J.A., & Schroeder, J.L. (2006). The pattern of sensory processing abnormalities in autism. Autism, 10(5):480-94. DOI:10.1177/1362361306066564.
Kern, J.K., Geier, D.A., King, P.G., Sykes, L.K., Mehta, J.A., & Geier, M.R.(2015). Shared Brain Connectivity Issues, Symptoms, and Comorbidities in Autism Spectrum Disorder, Attention Deficit/Hyperactivity Disorder, and Tourette Syndrome. Brain Connectivity, 5(6):321-35. DOI:10.1089/brain.2014.0324.
Kim, J.W., Kim, B-N, Kim, J.I., Lee, Y.S., Min, K.J., Kim, H-J, & Lee, J. (2015).Social Network Analysis Reveals the Negative Effects of Attention-Deficit/ Hyperactivity Disorder (ADHD) Symptoms on Friend-Based Student Networks. PLoS ONE 10(11):e0142782. doi:10.1371/journal.pone.0142782.
King, B.H., Bostic, J.Q. (2006). An Update on Pharmacologic Treatments for Autism Spectrum Disorders. Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America, 15(1):161-75. DOI:10.1016/j.chc.2005.08.005.
Kohler, A. O. (1999). Dance-movement therapy with applied behavior analysis for children with autism: A valuable combination (Unpublished master’s thesis). Columbia College, Chicago.
Klein-Tasman, B., Phillips, K.D., Lord, C., Mervis, C.B., & Gallo, F.J. (2009). Overlap With the Autism Spectrum in Young Children With Williams Syndrome. Journal of developmental and behavioral pediatrics, 30(4):289-99. DOI:10.1097/DBP.0b013e3181ad1f9a.
Kleinman, S. (2013). Dance / Movement Therapy Can Connect Mind and Body. Available online at: http://goo.gl/yjH5U0 Recovered on 27/11/2016.
Knight, L.A., Rooney, M., Chronis-Tuscano, A. (2008). Psychosocial treatments for attention-deficit/hyperactivity disorder. Current Psychiatry Reports, 10(5):412-8. DOI:10.1007/s11920-008-0066-6.
Koch, S. C., Mehl, L., Sobanski, E., Sieber, M., & Fuchs, T. (2014). Fixing the mirrors: A feasibility study of the effects of dance movement therapy on young adults with autism spectrum disorder. Autism, 19(3). DOI:10.1177/1362361314522353.
Kofler, M.J., Rapport, M.D., Bolden, J., Sarver, D.E., Raiker, J.S., & Alderson, R.M. (2011). Working Memory Deficits and Social Problems in Children with ADHD. Journal of Abnormal Child Psychology, 39(6):805-17. DOI:10.1007/s10802-011-9492-8.
Κάκουρος, Ε. (2001). ΤοΥπερκινητικόΠαιδί.Αθήνα : Ελληνικά Γράμματα.
Κακούρος, Ε.& Μανιαδάκη, Κ. (2006). Ψυχοπαθολογία παιδιών και εφήβων- Αναπτυξιακή προσέγγιση. Αθήνα: Τυπωθήτω.
Lanzillo, A.A. (2009). The Effect of Dance/Movement Therapy on Incidences of Aggression and Levels of Empathy in a Private School for Children with Emotional and Behavioral Problems (Unpublished master’s thesis). Drexel University, Philadelphia.
Leitner, Y. (2014). The Co-Occurrence of Autism and Attention Deficit Hyperactivity Disorder in Children – What Do We Know? Frontiers in Human Neuroscience, 8(1):268. DOI:10.3389/fnhum.2014.00268.
Lyons, V., & Fitzgerald, M. (2004). Humor in autism and Asperger syndrome. Journal of Autism and Developmental Disorders, 34(5):521-31. DOI:10.1007/s10803-004-2547-8.
McGarry, LM. & Russo, F.A. (2011). Mirroring in Dance/Movement Therapy: Potential mechanisms behind empathy enhancement. The Arts in Psychotherapy, 38(3):178–184. DOI:10.1016/j.aip.2011.04.005.
Mackay, F.K. (1994). Props in dance/movement therapy with ADHD children. (Unpublished master’s thesis). Goucher College, Towson, MD.
Mackay, G., & Shaw, A. (2004). A Comparative Study of Figurative Language in Children with Autistic Spectrum Disorders. Child Language Teaching and Therapy, 20(1):13-32. DOI:10.1191/0265659004ct261oa.
Martin, M. (2014). Moving on the Spectrum: Dance/Movement Therapy as a Potential Early Intervention Tool for Children with Autism Spectrum Disorders. The Arts in Psychotherapy, 41 (5): 545-553. DOI:10.1016/j.aip.2014.10.003.
Marton, I., Wiener, J., Rogers, M., Moore.C., & Tannock, R. (2009). Empathy and Social Perspective Taking in Children with Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder. Journal of Abnormal Child Psychology, 37 (1):107-118 DOI:10.1007/s10802-008-9262-4.
Mateos-Moreno, D., & Atencia-Dona, L. (2013). Effect of a combined dance/movement and music therapy on young adults diagnosed with severe autism. The Arts in Psychotherapy, 40(5):465–472. DOI:10.1016/j.aip.2013.09.004.
Matthys, W., Vanderschuren, L., Schutter, D. & Lochman, J. (2012). Impaired Neurocognitive Functions Affect Social Learning Processes in Oppositional Defiant Disorder and Conduct Disorder: Implications for Interventions. Clinical Child & Family Psychology, 15 (3):234-246 DOI:10.1007/s10567-012-0118-7
Mayes, S.D., Calhoun, S.L., Mayes, R.D., & Molitoris, S. (2012). Autism and ADHD: Overlapping and discriminating symptoms. Research in Autism Spectrum Disorders, 6 (1):277-285 DOI:10.1016/j.rasd.2011.05.009
Mee, M. (2011). Is it ADHD or an Autism Spectrum Disorder? Available online at: http://goo.gl/uoTc25 Recovered on 28/11/2015. Recovered on 27/11/2016.
Merna, M. (2010). Compiling the evidence for dance/movement therapy with children with autism spectrum disorders: A systematic literature review (Unpublished master’s thesis). Drexel University, Philadelphia
Mikami, A.Y. (2010). The importance of friendship for youth with attention-deficit/hyperactivity disorder. Clinical child and family psychology review, 13(2):181–98. DOI:10.1007/s10567-010-0067-y.
Mordre, M., Groholt, B., Kjelsberg, E., Sandstad, B., & Myhre, A.M. (2011). The impact of ADHD and conduct disorder in childhood on adult delinquency: A 30 years follow-up study using official crime records. BMC Psychiatry, 11(1):1-10. DOI:10.1186/1471-244X-11-57.
North, C. J. (1995). Investigating the mind-body relationship: The psychological and physical effects of developmental dance/movement therapy on a five year old nonverbal child with autism (Unpublished master’s thesis). California State University, Hayward.
Myers, B. (2008). Social Problems Often Associated with Attention Deficit Disorder. Available online at: http://goo.gl/uPPFLz Recovered on 28/11/2016.
Nijmeijer, J.S., Minderaa, R.B., Buitelaar, J.K., Mulligan, A., Hartman, C.A., & Hoekstra.R.J. (2008). Attention-deficit/Hyperactivity Disorder and Social Dysfunctioning. Clinical Psychology Review, 28(4):692-708. DOI:10.1016/j.cpr.2007.10.003.
Nikolaenko, N. N. (2004). Metaphorical and associative thinking in healthy children and children with Asperger’s syndrome at different ages. Human Physiology, 30, 532-536. DOI: 10.1023/B:HUMP.0000042608.36581.3b.
Noble, E.A. (1992). Dance/movement therapy and the hyperactive child. Unpublished master’s thesis, University of California, Los Angeles.
Norbury, C. F. (2005). The relationship between theory of mind and metaphor: evidence from children with language impairment and autistic spectrum disorders. British Journal of Developmental Psychology, 23(3):383-399 DOI:10.1348/026151005X26732.
North, C. J. (1995). Investigating the mind-body relationship: The psychological and physical effects of developmental dance/movement therapy on a five year old nonverbal child with autism (Unpublished master’s thesis). California State University, Hayward.
Oerlemans, A., van der Meer, J.M.J., van Steijn, D.J., de Ruiter, S.W., de Bruijn, Y.G.E., de Sonneville, L.M.J., Buitelaar, J., & Rommelse, N.N.J. (2013). Recognition of facial emotion and affective prosody in children with ASD (+ADHD) and their unaffected siblings. European Child & Adolescent Psychiatry, 23(5):257-271. DOI:10.1007/s00787-013-0446-2.
Pan, C. Y., Tsai, C. L., & Chu, C. H. (2009). Fundamental movement skills in children diagnosed with autism spectrum disorders and attention deficit hyperactivity disorder. Journal of Autism and Developmental Disorders, 39(12):1694-1705. DOI:10.1007/s10803-009-0813-5.
Parteli, L. (1995). Contribution of dance/movement therapy to the psychic understanding of motor stereotypes and distortions in autism and psychosis in childhood and adolescence. The Arts in Psychotherapy, 22(3):241-247. DOI:10.1016/0197-4556(95)00033-2.
Pelham, W.E. Jr., Wheeler, T., & Chronis, A. (1998). Empirically Supported Treatments for Attention Deficit Hyperactivity Disorder. Journal of clinical child psychology, 27(2):190-205. DOI:10.1207/s15374424jccp2702_6.
Penney, D. M. (2002). A case study: Dance/movement therapy as a medium for teaching sign language to a non-verbal child with autism (Unpublished master’s thesis). Columbia College, Chicago.
Persicke, A., Tarbox, J., Ranick, J., Clair, ST.M., (2012). Establishing metaphorical reasoning in children with autism. Research in Autism Spectrum Disorders, 6(2):913–920. DOI:10.1016/j.rasd.2011.12.007.
Raynor, R.M. (1995). Dance therapy and children with autism: A theoretical framework (Unpublished master’s thesis). Hunter College, New York.
Redman, D. (2007). The Effectiveness of Dance/Movement Therapy as a Treatment for Students in a Public Alternative School Diagnosed with Attention Deficit Hyperactivity Disorder: A Pilot Study. (Unpublished master’s thesis). Drexel University, Philadelphia.
Reppa, G. (2011). Dance in primary education. A comparison between Greece and England. The Cyprus journal of sciences, τεύχος 9, σ. 3-12.
Rich, E.C., Loo, K.S., Yang, M., Dang, J., Smalley, S.L. (2009). Social functioning difficulties in ADHD: Association with PDD risk. Clinical Child Psychology and Psychiatry, 14(3):329-44. DOI:10.1177/1359104508100890.
Rommelse, N.N.J., Franke, B., Geurts, H.M., & Hartman, J.B. (2010). Shared heritability of attention- deficit/ hyperactivity disorder and autism spectrum disorder. European Child & Adolescent Psychiatry, 19(3):281-95. DOI:10.1007/s00787-010-0092-x.
Rommelse, N.N.J., Geurts, H.M., Franke, B., Buitelaar, J.K., & Hartman, C.A. (2011). A review on cognitive and brain endophenotypes that may be common in autism spectrum disorder and attention-deficit/hyperactivity disorder and facilitate the search for pleiotropic genes. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 35(6):1363-96. DOI:10.1016/j.neubiorev.2011.02.015.
Rundblad, G., & Annaz, D. (2010). The atypical development of metaphor and metonymy comprehension in children with autism. Autism, 14(1):29-46. DOI:10.1177/1362361309340667.
Samborsky, K. (2014). Exploring empathy: A dance/movement therapy program for adults with developmental disabilities (Unpublished master’s thesis). Columbia College, Chicago.
Santosh, P.J., Baird, G., Pityaratstian, N., Tavare, E., & Gringras, P. (2006). Impact of comorbid autism spectrum disorders on stimulant response in children with attention deficit hyperactivity disorder: A retrospective and prospective effectiveness study. Child Care Health and Development, 32(5):575-83. DOI:10.1111/j.1365-2214.2006.00631.x.
Santosh P. J., & Mijovic A. (2004). Social impairment in hyperkinetic disorder – relationship to psychopathology and environmental stressors. European Child & Adolescent Psychiatry, 13(3):141-50. DOI:10.1007/s00787-004-0372-4.
Siegel, E. V. (1973). Movement therapy with autistic children. Psychoanalytic Review, 60(1):141-9.
Simonoff, E., Pickles, A., Charman, T., Chandler, S., Loucas, T., & Baird, G. (2006). Psychiatric Disorders in Children With Autism Spectrum Disorders: Prevalence, Comorbidity, and Associated Factors in a Population-Derived Sample. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 47(8):921-9. DOI:10.1097/CHI.0b013e318179964f.
Satterfield, J.H., Faller, K.J., Crinella, F.M., Schell, A.M., Swanson, J.M., & Homer, L.D. (2007). A 30-Year Prospective Follow-up Study of Hyperactive Boys With Conduct Problems. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 46(5):601-10. DOI:10.1097/chi.0b013e318033ff59.
Scharoun, S.M., Reinders, N.J., Bryden, P.J., & Fletcher, P.C. (2014). Dance/Movement Therapy as an Intervention for Children with Autism Spectrum Disorders. American Journal of Dance Therapy, 36(2):209-228 DOI:10.1007/s10465-014-9179-0.
Schopler, E., & Mesibov, G.B. (1985). Communication Problems in Autism (Current Issues in Autism). New York: Plenum Press.
Scharf-Ratner, S. (1997). “To feel” dance-movement therapy with an autistic child (Unpublished master’s thesis). Lesley College Graduate School, Cambridge, MA.
Shriberg, L., Paul., R., McSweeny., J.L., Klin., A., Cohen., D., & Volkmar., F.R. (2001). Speech and Prosody Characteristics of Adolescents and Adults With High- Functioning Autism and Asperger Syndrome. Journal of Speech, Language and Hearing Research. 44, (5):1097-1115.
Shwenck, C., Schneider, T., Schreckenbach, J., Zenglein, Y., Gensthaler, A., Taurines, R., Freitag, C.M., & Schneider, W. (2013). Emotion recognition in children and adolescents with attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD). ADHD Attention Deficit and Hyperactivity Disorders, 5(3). DOI:10.1007/s12402-013-0104-z.
Sinzig J., Morsch D., & Lehmkuhl G. (2008). Do hyperactivity, impulsivity inattention have an impact on the ability of facial affect recognition in children with autism and ADHD? European Child & Adolescent Psychiatry,17, 63–72.DOI:10.1007/s00787-007-0637-9.
Slayton, C. K. (2000). Mobile family dance/movement therapy for children with pervasive developmental disorder: A comparative multiple case study (Unpublished master’s thesis). Drexel University, Philadelphia.
Sodian, B., & Hulsken, C. (2005). The developmental relation of theory of mind and executive functions: A study of advanced theory of mind abilities in children with ADHD. In W. Schneider, R. Schumann-Hengsteler, & B. Sodian (Eds.), Young Children’s cognitive development. Interrelationships among executive functioning, working memory, verbal ability and theory of mind (p.p. 175-188). New Jersey: Laurence Erlbaum Associates.
Stent, D. (1994). Dance/movement therapy and childhood autism (Unpublished master’s thesis). University of California, Los Angeles.
Sturm, H., Fernell, E., & Gillberg, C. (2004). Autism spectrum disorders in children with normal intellectual levels: Associated impairments and subgroups. Developmental Medicine & Child Neurology, 46(7):444-7. DOI:10.1111/j.1469-8749.2004.tb00503.x.
Srinivasan, S. M., & Bhat, A. N. (2013). A review of “music and movement” therapies for children with autism: Embodied interventions for multisystem development. Frontiers in Integrative Neuroscience,7(22):1-15. DOI:10.3389/fnint.2013.00022.
Tavulari, D. (2004). Communication in Children with Autism Spectrum Disorders (ASDs): An Inquiry, by Means of a Case Study, into How a Pre-school Specialist Provision for Children with ASDs Interpets Theoretical Models of Practice (Unpublished master’s thesis). Sheffield Hallam University, Sheffield.
Tico, Jenna N., “Body Language: Representations of Dis/Ability in Life Writing and Improvisational Dance” (2012). Scripps Senior Theses. Paper 87. Available online at: http://goo.gl/ijDmbnRecovered on 27/11/2016.
Tolotti, J. L. (1988). The use of rhythmic movement in dance/movement therapy with autistic children (Unpublished master’s thesis). Goucher College, Towson, MD.
Treefoot, A. (2008). Moving Together: Enhancing Early Attachment using Dance Movement Therapy. (Unpublished master’s thesis)Whitecliffe College of Arts & Design: Art is life, New Zealand.
Tutian, R., & Shechtman, Z. (2015). Aggressive Children with and without ADD/ADHD: A Comparison of Outcomes. Journal of Education and Human Development, 4(1). DOI:10.15640/jehd.v4n1a21.
Τσιρογιάννη, Θ. (2014). Χοροθεραπεία: Ο ρόλος και η σημασία της στην αναπηρία. Πτυχιακή Εργασία. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, Ελλάδα.
Volden, J., & Lord, C. (1991). Neologisms and idiosyncratic language in autistic speakers. Journal of Autism and Developmental Disorders, 21(2):109-30. DOI:10.1007/BF02284755.
Vulchanova, M., Saldaña, D., Chahboun, S., & Vulchanov, V. (2015). Figurative language processing in atypical populations: The ASD perspective. Frontiers in Human Neuroscience, 9 (24): 1-11 DOI:10.3389/fnhum.2015.00024.
Wegrich, E.A. (1993). The use of dance/movement therapy with an attention deficit hyperactive disorder child. (Unpublished master’s thesis). University of California, Los Angeles.
Wink, L.K., Plawecki, M.H., Erickson, C.A., Stigler, K.A., & McDougle, C.J. (2010). Emerging drugs for the treatment of symptoms associated with autism spectrum disorders. Expert Opinion on Emerging Drugs, 15(3):481-94. DOI:10.1517/14728214.2010.487860.
Wulffaert, J., Van Berckelaer-Onnes, I.A., & Scholte, E.M. (2009). Autistic disorder symptoms in Rett syndrome. Autism, 13(6):567-81. DOI:10.1177/1362361309338184.
Whyte, E.M. (2012). Predictors of figurative and pragmatic language comprehension in children with autism and typical development. (Unpublished Dissertation thesis). Pennsylvania State University, Pennsylvania.
Wing, L. (1993). Διαταραχές του φάσματος του αυτισμού: οι αναπηρίες των Αυτιστικών παιδιών.(Σ. Μαυροπούλου & Β. Παπαγεωργίου Μτφρ). Αθήνα: Εκδόσεις Ε.Ε.Π.Α.Α.
Wing, L. (2000). Το Αυτιστικό Φάσμα: Ένας οδηγός για τους γονείς και επαγγελματίες. (Π. Πρώιος Μτφρ). Αθήνα: Εκδόσεις Ε.Ε.Π.Α.Α.
Young, E.C., Diehl, J.J., Morris D., Hyman, S.L., & Bennetto, L. (2005). The Use of Two Language Tests to Identify Pragmatic Language Problems in Children with Autism Spectrum Disorders. Language, Speech and Hearing Services in Schools, 36(1):62-72. DOI:10.1044/0161-1461(2005/006).
Zayat, M., Kald, L., & Wodka, E.L. (2011). Brief Report: Performance Pattern Differences Between Children with Autism Spectrum Disorders and Attention Deficit-Hyperactivity Disorder on Measures of Verbal Intelligence. Journal of Autism and Developmental Disorders, 41(12):1743-7. DOI:10.1007/s10803-011-1207-z
Zehle, K., Hofmann-Peters, A., & Korn-Merker, E. (2012). Comorbidity of Epilepsy and early onset autism or Landau-Kleffner-Syndrome only? Neuropediatrics, 43(02). DOI:10.1055/s-0032-1307177.
Zubala, A., & Karkou, V. (2014). Dance movement psychotherapy practice in the UK: Findings from the Arts Therapies Survey 2011. Body Movement and Dance in Psychotherapy, 10 (1): 21-38 DOI:10.1080/17432979.2014.920918.
Zwaigenbaum, L., Szatmari, P., Mahoney, W., Bryson, S., Bartolucci, G., & MacLean, J. (2000). High functioning autism and Childhood Disintegrative Disorder in half brothers. Journal of Autism and Developmental Disorders, 30(2):121-6.
Ζάχος, Δ. (2014). Χοροθεραπεία με βρέφη, παιδιά, εφήβους. Διαθέσιμο στο: http://goo.gl/cCxPlD Ανακτήθηκε στις 27/11/2016.