Paulo Freire, παιδαγωγός και φιλόσοφος από τη Βραζιλία
Ο Πάουλο Φρέιρε (Paulo Freire, 19/9/1921-2/5/1997) ήταν παιδαγωγός και φιλόσοφος από τη Βραζιλία. Γεννήθηκε τον Σεπτέμβρη του 1921 στο Ρεσίφε της Βραζιλίας. Η παιδική του ηλικία και η κοινωνική του ζωή περιστρέφονται γύρω απ’ το παιχνίδι και κυρίως το ποδόσφαιρο. Σε αυτή την ηλικία έπαιζε με τα υπόλοιπα φτωχά παιδιά της γειτονιάς του και όταν ενηλικιώθηκε, αποφάσισε να αφιερώσει τη ζωή του στη βελτίωση των συνθηκών της ζωής των φτωχών. Το 1943 ο Freire γράφτηκε στη Νομική Σχολή στο Πανεπιστήμιο του Recife. Σπούδασε επίσης φιλοσοφία. Αργότερα εργάστηκε ως καθηγητής σε σχολεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Το 1944 παντρεύτηκε την Elza Maia Costa De Oliveira κι έκαναν πέντε παιδιά. Το 1961 διορίστηκε διευθυντής του τμήματος Πολιτισμικής Επέκτασης του Πανεπιστημίου του Recife. Το 1967 δημοσίευσε το πρώτο του βιβλίο στη Βραζιλία με τίτλο «Educacao como Practics de Liberdade». Το πιο διάσημο βιβλίο του είναι η «Παιδαγωγική των Καταπιεσμένων». Η «Παιδαγωγική των Καταπιεσμένων» δημοσιεύτηκε στην αγγλική το 1970 και στα ισπανικά. Το 1986 η σύζυγός του Elza πέθανε και ο Freire έπεσε σε βαρύ πένθος για πολύ καιρό. Αργότερα παντρεύτηκε την Maria Araujo. Ο Paulo Freire ήταν μέχρι πρόσφατα μέλος του Κέντρου για τη μελέτη της ανάπτυξης και της κοινωνικής αλλαγής και έκτακτος καθηγητής του Κέντρου Μελετών για την εκπαίδευση και την ανάπτυξη του πανεπιστημίου του Χαρβαρντ. Στη Χιλή είχε τη θέση του Συμβούλου στο Ινστιτούτο Ερευνών και Εκπαίδευσης για την αγροτική μεταρρύθμιση της UNESCO. Προηγουμένως ήταν γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας και γενικός συντονιστής του Εθνικού Προγράμματος ενάντια στον αναλφαβητισμό των ενηλίκων στη Βραζιλία..
Αναγνώριση – Βραβεία
King Bandouin : Διεθνές Βραβείο Ανάπτυξης (1980)
Βραβείο Unesco: Για την Εκπαίδευση για την Ειρήνη (1986)
Ο Paulo Freire και η ελληνική κοινωνική πραγματικότητα
Ο Paulo Freire είναι ένας από τους κορυφαίους στον κόσμο σύγχρονους εκπαιδευτικούς και κοινωνιολόγους. Η σκέψη του Freire εκφράζει την απάντηση ενός δημιουργικού μυαλού και μιας συνείδησης στην εξαιρετική αθλιότητα και δυστυχία όπου ζούσαν οι καταπιεσμένες μάζες γύρω του. Η οικονομική κρίση του 1929 έπληξε και την μικροαστική οικογένειά του και ο ίδιος βρέθηκε ανάμεσα στις στρατιές «των κολασμένων της γης». Η εμπειρία αυτή επέδρασε αφάνταστα στον χαρακτήρα και στην σκέψη του Freire και τον έκανε να ορκιστεί σε ηλικία έντεκα ετών ότι θα αφιερώσει την ζωή του ενάντια στην πείνα και την εξαθλίωση «για να μην νιώσουν τα άλλα παιδιά την αγωνία που ο ίδιος ένιωσε» – και κράτησε τον όρκο του.
Οι ιδέες και το παιδαγωγικό σχήμα που έθεσε σε εφαρμογή στηρίζονται στην κοινωνική πραγματικότητα των χωρών της Λατινικής Αμερικής, ειδικότερα της Βραζιλίας. Θα μπορούσαν να έχουν εφαρμογή π.χ. στα χωριά του θεσσαλικού κάμπου πριν από το Κιλελέρ γιατί εξωτερικά τουλάχιστον – μεγάλοι γαιοκτήμονες και ακτήμονες αγρότες – παρουσιάζουν κάποια ομοιότητα με τις συνθήκες που επικρατούσαν και επικρατούν και σήμερα στην Βραζιλία και σε πολλές χώρες της Αμερικής. Το έργο το οποίο ανέλαβε βασίζεται στις προσπάθειες που έκανε η Κούβα να εξαλείψει τον αναλφαβητισμό παρακινώντας την δημοκρατική κυβέρνηση της Βραζιλίας να προχωρήσει σε ανάλογες προσπάθειες. Το παιδαγωγικό πρόγραμμα που έθεσε σε εφαρμογή αφορούσε την εκπαίδευση των ενηλίκων. Ωστόσο, η σημασία του έργου του δεν περιορίζεται μόνο στην εκπαίδευση των ενηλίκων αλλά όλων των ηλικιών και όλων των χωρών. Αλλά και μόνο για την εκπαίδευση των ενηλίκων της χώρας μας να χρησιμοποιούσαμε τις κεντρικές ιδέες του Freire το κέρδος θα ήταν μεγάλο.
Η προσέγγιση που κάνει ο Freire στο πρόβλημα της εκπαίδευσης ξεκινά από τις φιλοσοφικές του θέσεις για τον άνθρωπο και τον περίγυρό του. Αν χαρακτήριζε κανείς το κίνημά του ανθρωπιστικό, θα ήταν πιο κοντά στην αλήθεια, αλλά θα έπρεπε να προσθέσει ότι το κίνημά του αγκαλιάζει τις πρακτικές προεκτάσεις των ιδεών της πρώτης περιόδου του Μαρξ καθώς και της υπαρξιστικής φιλοσοφίας. Ο Freire πιστεύει ότι οι μαθητές όλων των ηλικιών είναι ικανοί να μετασχηματίσουν την πραγματικότητα και να απελευθερωθούν από τις αιτιοκρατικές μορφές ύπαρξης και ότι μπορούν να χρησιμοποιήσουν την κριτική τους νοημοσύνη για να απομυθοποιούν και να αποκρυπτογραφούν τους τρόπους με τους οποίους βλέπουν τους εαυτούς τους και τον περίγυρό τους. Για τον Freire ο λαός θα είναι ελεύθερος όταν σταματήσει να βλέπει τον κόσμο ντετερμινιστικά, προκαθορισμένα και μοιρολατρικά.
Δίνει μεγάλη σημασία στον διάλογο, γιατί πιστεύει πως μόνο με τον διάλογο μπορούμε να αποκαλύψουμε μια νέα πραγματικότητα για τον εαυτό μας και για τους άλλους. Ο Freire ξεκίνησε από μια συγκεκριμένη κατάσταση. Στην προσπάθειά του να βοηθήσει άνδρες και γυναίκες να επιδιώξουν την απελευθέρωσή τους με τα δικά τους μέσα, συναντήθηκε με διαφορετικές φιλοσοφικές θέσεις βγαλμένες από ανάλογες ή και διαφορετικές συγκεκριμένες καταστάσεις. Ανάμεσά τους είναι οι θέσεις των : Jean- Paul Sartre, Emmanuel Mounier, Erich Fromm, Louis Althusser, Ortega y Gasset, Mao, Martin Luther King, Che Guevara, Unamuno, Marcuse, Martin Buber κ.α. Χρησιμοποίησε τις σκέψεις τους για να αναπτύξει μια θεωρία και πράξη παιδείας αυθεντικά δική του. Η μέθοδός του χρησιμοποιήθηκε από καθολικούς και προτεστάντες κληρικούς στην προσπάθειά τους να καταπολεμήσουν την αγραμματοσύνη των χωρικών της Λατινικής Αμερικής αλλά και να τους προσηλυτίσουν.
Θα ήταν ίσως παράλογο να αντιγράψουμε το σύστημα του Freire και να θελήσουμε να το εφαρμόσουμε κατά γράμμα στην δική μας πραγματικότητα. Αν για την δική μας πραγματικότητα η μεταφορά της μεθόδου του Freire μπορεί – ίσως βιαστικά – να χαρακτηριστεί παραλογισμός, εκεί που χρειάζεται περισσότερο είναι σε μια τεχνολογικά προχωρημένη κοινωνία, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Γιατί, μια τεχνολογικά προχωρημένη κοινωνία μετατρέπει τάχιστα τους περισσότερους ανθρώπους σε αντικείμενα και τους ετοιμάζει να προσαρμοστούν στη λογική του συστήματός της.
Με λίγα λόγια το παιδαγωγικό σύστημα του Freire, οι ιδέες του και η πράξη που προτείνει μπορούν να βοηθήσουν παντού όπου οι οικονομικές και οι πολιτισμικές συνθήκες δημιουργούν τέτοιες παγιωμένες καταστάσεις που ο λαός χάνει τη φωνή του. Σε μας που μόλις βγήκαμε από μια κατάσταση «άφωνης κουλτούρας» τα διδάγματα του Freire είναι πολύτιμα. Ο Θεόφραστος Γέρου, παραθέτει έξι σημεία, σε δική του περίληψη από το βιβλίο του Freire «Παιδεία ή κριτική συνείδηση», πιστεύοντας ότι εντοπίζονται κοινά σημεία της δικής μας εκπαιδευτικής πραγματικότητας με την εκπαιδευτική πραγματικότητα της Βραζιλίας. Χαρακτηριστικό της δικής μας εκπαίδευσης είναι ένας ανυπόφορος βερμπαλισμός, μια λογοκοπία που παρακάμπτει την ουσία των προβλημάτων και δεν τα αντιμετωπίζει. Συμφωνεί με τον Freire και διαφωνεί μ’ εκείνους που αποδίδουν την λογοκοπία, την λεξικράτεια, στον θεωρητικό δήθεν προσανατολισμό της παιδείας μας. Πιστεύει μαζί με τον Freire πως ο βερμπαλισμός στην εκπαίδευσή μας και στην εκπαίδευση της Βραζιλίας και άλλων εθνικών εκπαιδευτικών συστημάτων προέρχεται από την έλλειψη δημοκρατικής εμπειρίας. Ο λαός μπορεί να μάθει τι είναι κοινωνική και πολιτική ευθύνη όχι με τα λόγια αλλά με τον καθοριστικό ρόλο που θα παίξει στην διοίκηση και την λειτουργία των σχολείων όπου φοιτούν τα παιδιά του, με τον καθοριστικό ρόλο που θα αναλάβει στα σωματεία και στις εργατικές ενώσεις και με τον υπεύθυνο ρόλο που θα αναλάβει στις λέσχες στα συμβούλια κ.α.. Μαθαίνει κανείς την δημοκρατία όταν ασκεί την δημοκρατία. Γιατί κυρίως αυτή η γνώση πρέπει να γίνει βίωμα. Όταν από την μια δίνουμε με λόγια μαθήματα δημοκρατίας και από την άλλη θεωρείται επικίνδυνο η συμμετοχή του λαού στην εξουσία τα κηρύγματά μας είναι υποκριτικά και ψεύτικα.
Ο Freire γνωρίζει ότι η παιδεία δεν είναι μια διαδικασία θαυματουργική που από μόνη της μπορεί να δημιουργήσει τις αναγκαίες προϋποθέσεις για να μεταβεί το έθνος από την μα εποχή σε μια άλλη. Ο Freire επιμένει, η παιδεία από μόνη της δεν μπορεί να κάνει τίποτε γιατί είναι γεγονός πως μόνη της και μόνο με τις δικές τις δυνάμεις μηδενίζει την αναντίρρητή της δύναμη ως όργανο αλλαγής. Η παιδεία δεν είναι απόλυτη αξία αυτή καθεαυτή. Κατά τον Freire δεν υπάρχει ουδέτερη παιδευτική διαδικασία. Η παιδαγωγική παρέμβαση λειτουργεί ως όργανο για να διευκολύνει την αφομοίωση της νέας γενιάς μέσα στην λογική του τρέχοντος συστήματος και στη προσαρμογή της σε αυτό ή γίνεται «άσκηση ελευθερίας». Η παιδεία ως άσκηση ελευθερίας είναι μια γνωσιολογική κατάσταση. Στην παιδευτική διαδικασία απελευθέρωσης ο παιδαγωγός- μαθητής και ο μαθητής-παιδαγωγός είναι και οι δύο Υποκείμενα γνώσης μπροστά στα προς γνώση αντικείμενα. Όσοι μονοπωλούν την σοφία, δεν ανέχονται τον διάλογο. Ο διάλογος είναι απειλή για την παντοδυναμία τους. Ο τίτλος του έργου του «Παιδαγωγική των Καταπιεσμένων» μπορούσε να ήταν: «Η παιδεία ως πράξη απελευθέρωσης». Η έννοια «ελευθερία» στο έργο του Freire είναι δυναμική. Η παιδεία είναι, άσκηση ελευθερίας που λυτρώνει τον μαθητή αλλά και τον παιδαγωγό από την δίδυμη υποδούλωση της σιωπής και του μονολόγου. Και οι δύο συνέταιροι ελευθερώνονται καθώς αρχίζουν να μαθαίνουν. Ο ένας δίνει στίγμα στον εαυτό του, αποτινάσσοντας το στίγμα της αγραμματοσύνης και ο άλλος δίνει αξία στον εαυτό του γιατί αποκτά ικανότητα να ανοίγει διάλογο με τον μαθητή. Δεν είναι πια ο ερημίτης, ο παντογνώστης και ο ανεδαφικός σοφός.
Freire και Κριτική
Ο Freire δίδασκε στο πανεπιστήμιο της Recife της Βραζιλίας, όταν του ανέθεσαν να μελετήσει το πρόβλημα καταπολέμησης του αναλφαβητισμού στη Ν.Α. Βραζιλία, μια απέραντη έκταση, όπου ζούσαν πολλά εκατομμύρια φτωχών αγροτών, βουτηγμένων στην ένδεια, στις επιδημίες και στην μοιρολατρία. Όλες οι οικογένειες δουλεύουν στα μεγάλα κτήματα των λίγων μεγαλοτσιφλικάδων. Ο Freire άρχισε, και ήταν απόλυτα πεισμένος πως θα τα βγάλει πέρα. Με τη μέθοδό του, οι χωρικοί έπρεπε να μάθουν να διαβάζουν μέσα σε έξι εβδομάδες. Οι ιδέες του Freire πάνω στο ποιος ορίζει την γνώση ήταν σωστός πολιτικός δυναμίτης, κι έτσι, όταν το 1964 την εξουσία πήρε η στρατιωτική κυβέρνηση, ο Freire φυλακίστηκε, έμεινε φυλακή περίπου 70 μέρες, αποφυλακίστηκε και πήγε στην Χιλή, όπου με την συνεργάτιδα της UNESCO και του Χιλιανού Ινστιτούτου για αγροτικές μεταρρυθμίσεις εργάστηκε για πέντε χρόνια στην εκπαίδευση των ενηλίκων. Ο Freire εξακολουθεί να εργάζεται πάνω στις ιδέες που έθεσε σε εφαρμογή στη Βραζιλία και στην Χιλή. Τώρα υπηρετεί στο Γραφείο του Παγκοσμίου Συμβουλίου των Εκκλησιών και είναι διευθυντής του δικού του Ινστιτούτου «Πολιτισμική Δράση», στη Γενεύη.Όπως ήταν επόμενο δέχτηκε πολλές επιθέσεις για τις ιδέες του και για τα προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων. Τον αποκάλεσαν «αγράμματο» και εισηγητή μιας ουδέτερης μεθόδου, που ούτε και τον ίδιο δίδαξε πώς να διαβάζει και να γράφει. Τον κατηγόρησαν ακόμη ότι επαίρεται πως ανακάλυψε τον διάλογο («ποτέ δεν έκανα μια τέτοια δήλωση», λέει ο ίδιος). Όσον αφορά την έλλειψη πηγαιότητας, απαντά ο Freire, ότι δεν έχεις παρά να θυμηθείς τον Dewey, για τον οποίο η πηγαιότητα δεν βρίσκεται στο ασυνήθιστο και στο περίεργο, αλλά στην ικανότητα να χρησιμοποιείς τα καθημερινά πράγματα σε δουλειές που οι άλλοι δεν μπόρεσαν να τις φανταστούν. «Καμία από τις κατηγορίες δεν με στεναχώρησε, λέει ο Freire. Εκείνο που με κάνει να απορώ είναι η κατηγορία που μου προσάπτεται ότι είχα πρόθεση να μποσελβικοποιήσω την χώρα. Είναι αλήθεια πως το πραγματικό μου έγκλημα ήταν πως αντιμετώπισα την αγραμματοσύνη όχι σαν ένα συνηθισμένο μηχανικό πρόβλημα, αλλά συνέδεσα το πρόβλημα με την κριτική συνειδητοποίηση, πράγμα επικίνδυνο για τους επικριτές μου. Το μόνο που έκανα είναι πως χρησιμοποίησα την παιδεία σε μια προσπάθεια να ελευθερώσω τους ανθρώπους και όχι να τους υποδουλώσω».
Η διαδικασία ενάντια στον αναλφαβητισμό των ενηλίκων σαν πράξη απόκτησης γνώσεων
Ο Freire έθεσε τους αναλφάβητους στο κέντρο του παιδαγωγικού του µοντέλου και τους παρουσιάζει «όχι απλώς ως υποκείµενα τα οποία έχουν ανάγκη µιας παιδαγωγικής ενίσχυσης, αλλά ως υποκείµενα µε δικό τους γνωστικό υπόβαθρο και κεφάλαιο εµπειριών, τα οποία ωστόσο, λόγω συγκεκριµένων ιεραρχικών σχέσεων και σχέσεων εξουσίας, εµποδίζονται να διαµορφώνουν αυτόνοµα την πορεία της ζωής τους».
Όταν ο Freire µιλούσε για τη διδασκαλία των αναλφάβητων ενηλίκων, δεν περιόριζε την παρέµβασή του σε µια παιδαγωγικά αποτελεσµατική µέθοδο εκµάθησης της ανάγνωσης. Για τον Freire, η παράλληλη επιλογή των κατάλληλων αξιών, οι οποίες θα είχαν ως κέντρο τον άνθρωπο και θα βοηθούσαν τους καταπιεσµένους να αντιληφτούν την κατάστασή τους, ήταν εξίσου ή και περισσότερο απαραίτητη. Η σύνδεση κοινωνικής πραγµατικότητας και συνείδησης των αναλφάβητων αποτελεί κεντρικό στοιχείο της παιδαγωγικής µεθόδου του Freire. «Ο αλφαβητισµός οφείλει να αναδεικνύει και να αξιοποιεί τις δυνατότητες των ανθρώπων. Μέσα από ένα πνεύµα κριτικής των διαδικασιών της ζωής τους, πρέπει να γίνεται προϋπόθεση για κοινωνική και µορφωτική απελευθέρωση µε απώτερο στόχο τη συµµετοχή στη µεταµόρφωση της κοινωνίας»
Βασική αρχή της παιδαγωγικής του είναι η κατάργηση της διχοτόµησης µεταξύ διδασκαλίας και µάθησης. ∆ύο από τα βασικά χαρακτηριστικά της προσέγγισής του είναι ο διάλογος (dialogue) και η διατύπωση και συζήτηση προβληµάτων (problem posing). Σύµφωνα µε τον Freire, ο διάλογος είναι µια «συνάντηση µεταξύ ανθρώπων, µε ενδιάµεσο την πραγµατικότητα, για την ανακάλυψη και ονοµάτιση αυτής της πραγµατικότητας. Ο διάλογος είναι µια υπαρξιακή αναγκαιότητα»
Ρόλος του εκπαιδευτικού είναι να προτείνει προβλήματα σχετικά με τις κωδικοποιημένες υπαρξιακές καταστάσεις για να βοηθήσει τους μαθητές να πετύχουν μια αυξανόμενη κριτική αντίληψη της πραγματικότητάς τους.
Πηγές
- Πολιτιστική δράση για την κατάκτηση της ελευθερίας, Πάουλο Φρέιρε, Εκδόσεις Καστανιώτη, 1977
- Freire 1977, Freire 1978, στο Μάνθου Χ., 2007
- Η αγωγή του καταπιεζόμενου, Πάουλο Φρέιρε, Εκδόσεις Κέδρος-Ράππα, 1977, Αθήνα
- el.wikipedia.org